Κατά τον 18ο και στις αρχές του 19ου αιώνα οι ιδέες και τα κηρύγματα του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού κυριαρχούσαν στη Δυτική Ευρώπη και η Γαλλική Επανάσταση γοήτευε όλους τους υπόδουλους λαούς. Με αφετηρία τις ελληνικές παροικίες στο εξωτερικό και τα μεγάλα εμπορικά κέντρα του ελληνισμού (Σμύρνη, Χίος, Ιωάννινα ) και την ανάπτυξη σε αυτά τα μέρη μιας ελληνικής αστικής τάξης, οι Έλληνες ήρθαν σε επαφή με τις επαναστατικές ιδέες του Διαφωτισμού.
Καλλιεργήθηκε η αντίληψη ότι η λογική μπορεί όχι μόνο να εξηγήσει τον κόσμο αλλά και να τον αλλάξει. Η εκπαίδευση συνδέθηκε με τον αγώνα για ελευθερία και την απαλλαγή από το δεσποτισμό του σουλτάνου. Η πνευματική αυτή δραστηριότητα των Ελλήνων ονομάστηκε Νεοελληνικός Διαφωτισμός και έπαιξε σημαντικό ρόλο στην προετοιμασία της Επανάστασης.
Οι Έλληνες υποστηρικτές του Διαφωτισμού θαύμαζαν τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό και τον συνέδεαν με το δικό τους αγώνα για την ελευθερία. Πίστευαν ότι η εκπαίδευση θα πρέπει να βασίζεται στη γλώσσα των απλών ανθρώπων και να υπηρετεί τον εθνικό αγώνα για την ελευθερία. Υποστήριζαν πώς μόνο με την παιδεία οι Έλληνες μπορούν να κατακτήσουν την ελευθερία τους.
Σημαντικότεροι Έλληνες Διαφωτιστές ήταν ο Δημήτριος Καταρτζής, οι Γρηγόριος Κωνσταντάς και Δανιήλ Φιλιππίδης και ο Κωνσταντίνος Κούμας. Το 1806 θα δημοσιευτεί στην Ιταλία η “Ελληνική Νομαρχία” το σημαντικότερο ίσως επαναστατικό κείμενο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, αγνώστου συγγραφέα. Σκοπός της “Ελληνικής Νομαρχίας” είναι να αφυπνίσει τους Έλληνες να ξεσηκωθούν για να απελευθερωθούν από τον τουρκικό ζυγό, αλλά και από κάθε άλλο ζυγό που καταπιέζει τους ανθρώπους (αμάθεια, κοινωνικές αδικίες, δουλοπρέπεια).
Οι ιδέες αυτές δεν είχαν την υποστήριξη όλων των Ελλήνων . Συντηρητικοί λόγιοι που συνδέονταν με την εκκλησία απέρριπταν τις ιδέες του Διαφωτισμού και τα επαναστατικά του σχέδια. Πίστευαν ότι ο κόσμος δεν μπορεί να αλλάξει. Πολλοί ωστόσο κληρικοί όπως ο Ευγένιος Βούλγαρης και ο Κοσμάς ο Αιτωλός συνδέθηκαν με το Διαφωτισμό και την ανάγκη μόρφωσης των Ελλήνων.
 |
| Ο Κωνσταντίνος Κούμας |
Η ανάπτυξη του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και η οικονομική υποστήριξη των πλούσιων εμπόρων θα έχει ως συνέπεια να δημιουργηθούν πολλά σχολεία στα αστικά κέντρα, να γίνουν πιο σύγχρονοι οι μέθοδοι διδασκαλίας και να αυξηθούν οι μαθητές. Πλέον τα σχολεία είναι πολύ περισσότερα και δεν διδάσκουν μόνο θρησκευτικά κείμενα, αλλά και φυσική και θετικές επιστήμες.
